Weetjes van een wetenschapsjournalist
Archief

mei 2021

m

Dit is waarom je tegen spullen praat

D
antropomorfisme

‘Zeur toch niet zo!”, riep ik om acht uur ‘s ochtends. En niet tegen een huisgenoot (want ik woon alleen). Ik werd boos op mijn koffiemachine. Toen ik snel een cappuccino wilde maken, begon er een rood lampje te knipperen als teken dat het apparaat moest worden ontkalkt. Nog een keer drukte ik op de knop voor cappuccino. Maar de machine weigerde dienst. En dat terwijl ik een trein moest halen. “Doe nou niet zo moeilijk”, riep ik nog. Toen realiseerde ik me wat ik deed. Voor dit gedrag bestaat een moeilijk woord: antropomorfisme. 

Wat is antropomorfisme?

Antropomorfisme betekent dat je menselijke emoties toedicht aan een voorwerp of een dier, oftewel een wezen dat helemaal niet menselijk is. Een koffiemachine kán niet zeuren of moeilijk doen. En toch maakte ik mijn Nespresso-apparaat dat verwijt.  

Bijna iedereen maakt zich wel eens schuldig aan antropomorfisme, ook al weten we allemaal dat apparaten totaal ongevoelig zijn voor scheldkanonades of liefkozingen. Het heeft geen zin om te schreeuwen tegen een koffiemachine, of een klopje te geven op het stuur van een auto die na lang sputteren eindelijk start. Waarom doen we het dan? 

Voor artikelen in Quest en De Volkskrant sprak ik verschillende deskundigen over antropomorfisme. Hieronder lees je hun uitleg. 

Hoe ontstaat antropomorfisme? 

Raar maar waar: het zit in onze aard. Onze hersenen zijn zo sociaal dat we onze relaties met spullen onbewust op dezelfde manier beleven als relaties met andere mensen. “Dat is nu eenmaal de manier waarop we de wereld om ons heen proberen te begrijpen”, zegt sociaal psycholoog Henk Aarts van de Universiteit van Utrecht.

Door die ‘sociale’ manier van kijken, kunnen we ook emotioneel reageren op het gedrag van spullen en apparaten zoals een koffiemachine. 

“Wanneer een voorwerp een gebeurtenis veroorzaakt die wij zelf niet willen, voelt het voor ons soms alsof het de schuld van het object is – net als wanneer je onenigheid hebt met eens mens. Daardoor reageer je op het voorwerp alsof het een levend wezen is met emoties.”

Waarom voelen we antropomorfisme? 

Allemaal leuk en aardig, maar we wéten toch dat voorwerpen geen emoties hebben. Waarom verspillen we onze energie dan aan gevloek en getier tegen koffiemachines, computers en andere spullen? 

Het probleem is dat we zelf emotioneel zijn op zo’n moment, zo legde psycholoog Nico Frijda me uit. Daardoor vergeten we even dat we met een voorwerp te maken hebben, en niet met een mens. Hij legt het uit met een pijnlijk voorbeeld dat we allemaal kennen: je stoot je teen tegen een kast. “Door de negatieve gevoelens die je dan hebt, vergeet je even dat die kast helemaal geen bedoelingen kan hebben. Je wordt kwaad.” 

Antropomorfisme: schuld van het voorwerp

Maar soms is antropomorfisme toch een beetje de ‘schuld’ van een voorwerp. Een apparaat of ding dat qua uiterlijk veel op een mens lijkt roept het gevoel namelijk sneller op. 

“Een simpel voorbeeld: auto’s hebben vaak al een beetje een menselijk uiterlijk”, zegt Henk Aarts. “Met een beetje goede wil kun je hun koplampen aanzien voor ogen. Verder breng je er heel veel tijd in door. Daardoor bouw je toch een soort relatie op met een auto, waardoor je het apparaat ook eerder gevoelens zal toeschrijven. Dat zelfde geldt voor een computer. Je zit daar ontzettend vaak achter. Dan is het logischer dat je het apparaat een keer een klap geeft als hij zijn werk niet goed doet.” 

Antropomorfisme door beweging 

Verder zijn mensen volgens Aarts opvallend vaak geneigd om gevoelens toe te schrijven aan bewegende voorwerpen. “Biologisch gezien zijn we zo geprogrammeerd dat we dingen die bewegen eerder als levende wezens beschouwen”, verklaart Aarts. “Als je een bewegend speeltje in de buurt van een baby hangt, strekt hij er bijna automatisch zijn hand naar uit. En als een bal opeens naar ons toe rolt door bijvoorbeeld een plotselinge windvlaag, vinden we dat al snel een beetje eng. Dan zijn we van nature geneigd om de bal een eigen wil toe te dichten.”

droevige honden en lachende dolfijnen

Ook als je een band met een dier opbouwt, word je vatbaarder voor antropomorfisme. Zo geven we onze honden namen als Bello of Splinter, soms trekken we ze zelfs kleding aan. Het uiterlijk van dieren speelt ook mee. Door de hangende oogleden van Sint Bernardshonden vinden we bijvoorbeeld al snel dat ze droevig kijken.  

Bij wilde dieren heeft dit soms vervelende effecten. Zo nemen mensen vaak ten onrechte aan dat dolfijnen er geen bezwaar tegen hebben als mensen hun leefomgeving binnenkomen. 

Volgens hoogleraar diergedrag Saskia Arndt van de Universiteit Utrecht berust dat misverstand vaak op antropomorfisme. ‘Dolfijnen worden door de invloed van films en televisieseries gezien als vriendelijke wezens’, zegt Arndt. ‘Daar komt bij dat ze van nature opgetrokken mondhoeken hebben. Dat is puur een anatomisch kenmerk. Het zegt niets over hun emoties. Toch denken mensen daardoor vaak dat de dieren glimlachen en hun gezelschap waarderen, terwijl dat helemaal niet zo hoeft te zijn. ’

Antropomorfisme: hoe ver kun je gaan? 

Je kunt natuurlijk te ver gaan met antropomorfisme. De mate waarin we emoties kunnen toedichten aan objecten verschilt van persoon tot persoon. “Het wordt deels bepaald door de mate waarin je je kunt verplaatsen in iets of iemand anders”, zegt Henk Aarts. “Sommige mensen met psychiatrische stoornissen gaan een grens over. Zij geven de schuld van hun acties soms aan een object. Ze zeggen bijvoorbeeld: ik wilde hem niet slaan, maar de stok wilde het. Dat is natuurlijk geen gezond gedrag meer.” 

Waarom de oudste boom ter wereld magische wortels heeft

W
oudste boom ter wereld

In de buurt van mijn huis staan een paar van de oudste bomen van Delft. De gewone platanen zijn geplant omstreeks 1880. Ze hebben twee wereldoorlogen overleefd. Daar denk ik wel eens aan als ik onder de bomen een boek lees. Tijdens één van die middagen vroeg ik me af: wat is eigenlijk de oudste boom ter wereld?

In dit artikel lees je het antwoord op die vraag – met een laatste update in mei 2022. Hieronder vind je eerst de voorlopige top 3 van oudste bomen. Klik op de links om meteen naar de uitleg over de betreffende boom te gaan.

1 – Old Tjikko in Zweden – 9.565 jaar, maar is het één boom?
2 – Gran Abuelo in Chili – 5.400 jaar, maar klopt de berekening?
3 – Old Hara in Californië (VS) – 5.070 jaar, officieel de oudste…

(Lees ook: wat is de oudste boom van Nederland? en hoe leer je bomen herkennen?)

de oudste boom ter wereld

Allereerst ligt het er natuurlijk aan wat je onder het begrip ‘boom’ verstaat. Zo staat in Zweden een spar met wortels van bijna 10.000 jaar oud. De boom heeft de bijnaam Old Tjikko en wordt door sommigen beschouwd als de oudste boom ter wereld.

Of dat klopt, hangt van je definitie af. Uit het bijzondere wortelstelsel van deze spar in het Fulufjället National Park groeit ongeveer elke 600 jaar een nieuwe boom. Sparren kunnen namelijk ‘klonen’ van zichzelf produceren. En dat heeft deze boom al tientallen keren gedaan.

De stam en de dennennaalden van Old Tjikko zijn dus maar een paar honderd jaar oud. Maar als je de wortels van Old Tjikko als graadmeter neemt, is het inderdaad de oudste ter wereld – met een leeftijd van 9.565 jaar.   

Als je je hand op de oudste stam van een boom wil leggen, kun je het beste naar de Verenigde Staten reizen, naar de bossen in de White Mountains in Californië. Daar groeien dennenbomen met de naam Pinus longaeva. Sommige hebben een leeftijd van rond de 5.000 jaar. 

Eeuwenoude Bomen op een geheime plek

Tot voor kort werd een boom in dit gebied met de naam Methuselah als de oudste ter wereld beschouwd. De boom groeit op ongeveer 3000 meter hoogte in het Inyo National Forest en is ruim 4800 jaar geleden begonnen met groeien. Maar inmiddels is deze conifeer zijn wereldrecord kwijt.

Uit onderzoek op groeiringen van andere bomen in de omgeving blijkt namelijk dat de oudste spar in de White Mountains bijna 5.070 jaar geleden is ontkiemd. In deze blogpost uit 2013 maakt een onderzoeker dat bekend. Deze conifeer heeft inmiddels de naam Old Hara gekregen. Het is officieel de oudste boom ter wereld.

‘overgrootvader’ in Chili

Maar sinds kort is nog een kaper op de kust voor die titel: een cipresboom die in het Alerce Costero National Park in Chili groeit. Deze boom van het geslacht Fitzroya staat in een vochtig ravijn aan de kust en wordt Gran Abuelo (wat overgrootvader betekent) genoemd.

In mei 2022 presenteerde de Chileens wetenschapper Jonathan Barichivich een computermodel waaruit zou blijken dat deze boom 5400 jaar geleden begon te groeien. Over zijn conclusies bestaat echter nog geen overeenstemming onder wetenschappers.

oudste boom ter wereld: omgehakt!

Maar je zult goed moeten zoeken om Old Hara, Methuselah of Gran Abuelo te vinden. De precieze locatie van de bomen wordt geheim gehouden om de stammen te beschermen tegen vandalisme… en iets te enthousiaste onderzoekers. 

Niet onverstandig, want tot in de jaren zestig werd een 4.900 jaar oude conifeer met de naam Prometheus op de berg Wheeler Peak in Nevada als de oudste boom ter wereld beschouwd. En wat gebeurde daarmee? Een jonge wetenschapper kapte de dennenboom om de stam te onderzoeken. 

De vraag is: moet een boom nog leven om als ‘de oudste ter wereld’ te tellen. Als je ook fossielen van bomen meerekent, zijn er veel oudere exemplaren te vinden dan Old Hara. Eind 2018 stuitten wetenschappers op de fossiele resten van dertien 260 miljoen jaar oude bomen in het zogenoemde McIntyre voorgebergte op Antarctica. 

Nog oudere bomen

Je hoeft geen poolreis te maken om de resten van een oerbos te zien. In het Gilboa Fossil Forrest in de Amerikaanse staat New York zijn de oudste fossielen ter wereld te bezichtigen: versteende boomstammen met een leeftijd van 380 miljoen jaar.

En dan is er nog een compleet bos met de naam Pando in de Amerikaanse staat Utah. Het bestaat uit essen die allemaal zijn ontsproten aan één wortelstelsel dat minstens 80.000 jaar oud is. De bomen zijn genetisch identiek. Je zou ze volgens wetenschappers van het Fishlake National Forrest kunnen zien als klonen van elkaar. Maar anders dan bij Old Tjikko gaat het niet om één boom.

Zelf loop ik liever een paar honderd meter vanuit mijn huis naar de platanen op de nieuwe plantage in Delft. Ze zijn nu ongeveer 150 jaar oud. Ik vind het een mooi idee dat ze mij waarschijnlijk zullen overleven. Platanen kunnen 300 tot 500 jaar oud worden. 

Lees ook:

– Hoeveel boomsoorten zijn er in de wereld? En hoeveel bomen?
Waar staat (of stond) de oudste olijfboom ter wereld?
Dit zijn de meest zeldzame dieren ter wereld
– Dit zijn de meest zeldzame planten in Nederland

Petrichor – waarom de geur van regen na droogte zo fijn is

P
petrichor-geur-na-regen

In dit artikel lees je alles over petrichor:
Wat is petrichor? Hoe ontstaat de geur van regen?
Waar komt het woord petrichor vandaan en wat betekent het?
Waarom is de geur zo prettig?
– Bestaat er een parfum dat naar petrichor ruikt?

Ik kende het woord petrichor niet, maar ik wist wel hoe het rook. Laatst maakte ik mijn hardlooprondje door het Delftse Hout aan het einde van een zonnige dag. De lucht betrok en het begon te waaien. Al snel voelde ik druppels op mijn armen en nek.

Bijna onmiddellijk rook ik de typische aardachtige geur van regen na droogte. En opeens voelde ik opvallend verbonden met mijn omgeving: rustig en dankbaar. Waar kwam dat gevoel vandaan? 

Wat is petrichor? En wat doet het met je? 

Het maakte me nieuwsgierig. Toen ik thuis was typte ik: geur van regen na droogte in. Google gaf meteen de juiste benaming: petrichor. Aangezien ik langs als wetenschapsjournalist heb gewerkt, begon ik meer onderzoek te doen. Wat is dit voor geur? Hoe ontstaat het? En waarom geeft het me een prettig gevoel?

de geur van regen: hoe onstaat petrichor?

De geur van regen na droogte ontstaat door een scheikundige reactie in de lucht. Regendruppels komen in contact met droge aarde waarin specifieke stofjes zitten die bij droogte worden geproduceerd door bacteriën en planten.

Zo scheiden planten op droge dagen oliën om zichzelf te bevochtigen. Die oliedruppeltjes dalen neer op stenen en aarde. Als het gaat regen, vallen er waterdruppels op deze oliedeeltjes. Maar de waterdruppels komen ook in contact met geosmine.

Dat stofje wordt gemaakt door bacteriën die leven in rottend materiaal in de grond. Normaal gesproken heeft het een afstotende geur. Maar dat verandert als de deeltjes in contact komen met regen en oliën van planten. De reactie van regen, geosmine en oliedeeltjes samen zorgt voor die typerende aardachtige geur van regen na droogte.

Dit chemische proces werd in de jaren zestig ontdekt door wee Australische wetenschappers Isabel Bear en Richard Thomas. (lees hier hun onderzoek). Zij bedachten uiteindelijk ook de bijzondere naam voor de geur van regen na droogte: petrichor. En daarbij lieten ze zich inspireren door de Griekse mythologie.

Godenbloed of plensbuienparfum

Het woord petrichor is een combinatie van twee Oudgriekse woorden: petra (steen of rots) en ichor. Met het woord ichor wordt in de Griekse mythologie de gouden vloeistof aangeduid, die die door de aderen van Olympische goden en onsterfelijken zou stromen.

Petrichor is dus eigenlijk godenbloed dat op de rotsen valt. Maar nuchtere Hollanders noemen het ook wel ‘het plensbuienparfum’. En ja, voor die naam is wel iets te zeggen, want bijna iedereen vindt de geur aangenaam. Hoe komt dat? 

Petrichor: ingebakken in onze hersenen?  

Dat mensen de geur van petrichor zo fijn vinden, is niet zo gek. Waarschijnlijk is de voorkeur voor het aroma ingebakken in onze hersenen door de evolutie. 

Onze verre voorouders waren afhankelijk van regen om voedsel te verbouwen op het land. De geur van een regenbui na een droge periode zou daarom nog steeds positieve gevoelens opwekken in onze hersenen. Tot die conclusie kwam antropoloog Diana Young van de Universiteit van Queensland. 

Young deed onderzoek naar petrichor bij een Australische bevolkingsgroep die nog op een traditionele manier leeft: de Pitjantjatjara. Deze mensen verbouwen hun eigen voedsel. Uit het onderzoek van Young bleek dat petrichor een bijzondere reactie losmaakt bij de pitjantjatjara.

Maakt petrichor tevreden?

De leden van het volk denken bij deze geur bijna allemaal meteen aan een kleur: groen. Waarschijnlijk is daarvoor een simpele verklaring. De stam associeert de geur van regen met planten die weer beginnen te groeien na een lange droogte.  

Young vermoedt dat petrichor daarom over de hele wereld eenzelfde soort evolutionaire reactie veroorzaakt. Mensen voelen zich vaak prettig bij de geur. Zelf zou ik zeggen dat het me tevreden stemt – alsof het aroma een ondefinieerbaar soort dankbaarheid losmaakt voor het groen om me heen. 

Petrichor als parfum? 

Parfummakers proberen al eeuwen om de geur van petrichor na te maken. De oudste distillerijen waar dat gebeurt, zijn te vinden in India. In een bergdorpje met de naam Kannauj wordt sinds 1911 een parfum gemaakt in ovens op basis van rozen, jasmijn, modder en regenwater. In dit fascinerende artikel in The Atlantic gaat een journalist op bezoek in zo’n distillerij. 

Maar er zijn ook moderne varianten. De Amerikaanse parfummaker David Seth maakt bijvoorbeeld het parfum Pale Grey Mountain met in zijn achterhoofd de geur van petrichor. Ook het parfum Black March van Christopher Brosius is gebaseerd op petrichor. 

Maar als je de geur wil ervaren, kun je ook gewoon je hardloopschoenen aantrekken als na een zomerdag donkere wolken opdoemen. 

Lees ook:
Dit is waarom je kat zo lang slaapt
– De naakte molrat: waarom dit dier ons kan helpen om langer te leven

Weetjes van een wetenschapsjournalist

Even voorstellen: Dennis Rijnvis

Als ik een stripheld zou zijn, zou ik er waarschijnlijk uitzien als op deze tekening. Mijn naam is Dennis Rijnvis. Ik ben schrijver, blogger en schreef als wetenschapsjournalist voor Quest en De Volkskrant. Op deze website deel ik inzichten over wetenschap, geschiedenis en zelfontwikkeling.

Op mijn andere blog Schrijfvis, geef ik schrijftips en advies voor storytelling.

Recente berichten

Recente reacties

Archieven

Categorieën

Meta