Waarom gaap je eigenlijk? Dit zegt de wetenschap

Toen ik dit stuk aan het schrijven was, moest ik een paar keer gapen. En waarschijnlijk is dat geen toeval. 

De gaap is een van de meest raadselachtige reflexen van het menselijk lichaam. We geeuwen als we moe zijn, of verveeld, maar ook als we anderen zien gapen. Maar waarom?

Wetenschappers doen daarom veel onderzoek naar de geeuwreflex. Wat is precies de functie van gapen? Na het lezen van dit stuk ben je op de hoogte van de laatste wetenschappelijke inzichten. En je weet waarom ik gaapte tijdens het schrijven van dit artikel. Maar doe ook de gaap-test hieronder.

Waarom gaap je? 

Tot eind jaren tachtig was de algemeen geaccepteerde verklaring van een geeuw nog simpel. Je gaapte als je een tekort aan zuurstof in je bloed had en een overschot aan kooldioxide, zo geloofden wetenschappers. Kortom: een geeuw was een teken van vermoeidheid.  Je deed in een  reflex je mond open om naar extra zuurstof te happen. 

Veel mensen gebruiken deze verklaring nog steeds. Als iemand geeuwt, zeggen ze: je zult wel moe zijn. 

Maar wetenschappelijk gezien is al lang bewezen dat de oorzaak van gapen niets te maken heeft met uitputting. 

Hardlopen om te gapen

Dat is vooral te danken aan experimenten van de Amerikaanse neuropsycholoog Robert Provine. Hij liet in 1987 tijdens een onderzoek aan de Universiteit van Maryland een groot aantal mensen lucht inademen die relatief weinig zuurstof bevatte, maar wel een verhoogd CO2-gehalte. 

Hoewel de proefpersonen daardoor een zuurstoftekort opbouwden, kregen ze geen grote neiging tot gapen. Ook toen Provine de deelnemers aan zijn experimenten zo hard op een loopband liet lopen dat hun ademhalingssnelheid verdubbelde, gingen ze niet vaker geeuwen. 

“Dat een was buitengewoon belangrijke ontdekking voor de wetenschap”, zegt de Belgische onderzoeker Wolter Seuntjens. Hij is auteur van het boek Gaap! en promoveerde in 2004 aan de Vrije Universiteit op een overzicht van al het bestaande onderzoek naar gapen. “Honderden jaren hebben mensen in de veronderstelling geleefd dat gapen met een tekort aan zuurstof te maken had. En dat blijkt onterecht te zijn.” 

(Lees ook: hoe lang kan een mens de adem inhouden?)

Is een geeuw een sociaal signaal? 

Maar waarom gapen we dan wel? Zelf vermoedt Seuntjens dat een geeuw vooral een sociale functie heeft.  “We kennen allemaal de situatie dat je ’s avonds gasten hebt”, vertelt hij. “Op een gegeven moment ben je moe en wil je naar bed. Maar je gasten blijven plakken en willen maar niet haar huis.”

“Uiteindelijk ga je dan gapen. Maar zodra je bezoek die hint heeft opgepikt en vertrekt, houd je weer op met gapen. En zodra je je kleren uit doet en in bed gaat liggen en bijna in slaap valt, stop je helemaal met gapen. Terwijl je dan toch vaak nog vermoeider bent dan toen je nog op de bank zat.”

Volgens Seuntjens is het geen toeval dat we vaak vooral gapen als er andere mensen in de buurt zijn. En hij is niet de enige die dat denkt. Steeds meer wetenschappers vermoeden dat mensen in de loop van de evolutie om sociale redenen de gewoonte hebben ontwikkeld om de geeuw van een ander te imiteren. 

Gapen is besmettelijk

Gapen is namelijk besmettelijk. Dat is al vele malen aangetoond. Als mensen een ander zien geeuwen, kunnen ze zelf meestal ook een gaap niet onderdrukken. Neem de proef maar op de som. Als je het filmpje hieronder kijk, is de kans groot dat je zelf ook gaat gapen. Doe de gaap-test. Hoe ver kom jij?

Het kopiëren van een gaap doen we weliswaar zonder erbij na te denken. Maar het zou een teken van empathie en sociale verbondenheid kunnen zijn dat we onbewust afgeven aan anderen. En soms zou je er dus ook een signaal van vermoeidheid mee kunnen afgeven: ik ben kapot, ik wil gaan slapen.  

Gapen bij dieren

Toch is gapen niet alleen een  sociale bezigheid. Mensen vertonen het gedrag al in de baarmoeder, ver voordat ze in staat zijn contacten met anderen te leggen. Verder sperren ook dieren zoals apen, honden en katten hun bek regelmatig wijd open.

De Amerikaanse evolutionair psycholoog Robert Gallup staarde bij een onderzoek zelfs urenlang naar gapende kanaries die in verschillende kooien zaten. Kanaries zijn een geval apart als het op gapen aankomt. De dieren kopiëren in tegenstelling tot mensen en veel andere dieren nooit een geeuw van soortgenoten. Ze gapen alleen als ze daar zelf zin in hebben, tenminste zo lijkt het. 

Maar Gallup toonde aan dat een gaap van een kanarie vaak vooraf wordt gegaan door temperatuurschommelingen. Als de temperatuur in hun verblijf wordt opgevoerd, volgt er onvermijdelijk een gaap, zo ontdekte hij. 

Geeuwen om je brein te koelen? 

Gallup’s theorie is dan ook dat gapen weldegelijk een biologisch functie heeft, namelijk het afkoelen van de hersenen. 

“Dat hebben we ook gemeten bij een meer geavanceerd vervolgexperiment, waarbij we temperatuurmeters hebben geïmplanteerd in het brein van ratten”, vertelt hij. “Toen de dieren van de operatie waren hersteld konden we precies zien wat er vlak voor en na een gaap gebeurde met de temperatuur in hun brein. 

Uit het experiment bleek dat de ratten steeds begonnen te gapen een minuut nadat de temperatuur in hun brein aanzienlijk steeg. Onmiddellijk na het gapen daalde de temperatuur van hun brein en stabiliseerde de situatie zich. Ook bij mensen werkt dit waarschijnlijk zo. 

“Als ons brein oververhit dreigt te raken, ademen we frisse lucht in, wat vervolgens het bloed koelt dat naar de hersenen wordt gestuurd.”  

Geeuwen koelt je brein 

De gaap als een koelmechanisme voor het brein; het klinkt misschien wat ver gezocht. Maar volgens Gallup is het niet meer dan logisch dat onze hersenen soms net als een computer gekoeld moeten worden. 

 “Het menselijk brein vertegenwoordigt slechts 2 procent van je lichaamsgewicht, maar consumeert meer dan 20 procent van het aantal calorieën dat je dagelijk inneemt. Je kunt je hersenen dus zien als een soort metabolische dynamo. Omdat het je er relatief zo veel energie mee verbruikt, genereert je brein heel veel hitte. En gek genoeg zijn je hersenen niet in staat om grote variaties in temperatuur te weerstaan. Dat zien we bijvoorbeeld bij mensen die verwondingen aan hun hersenen oplopen. De meeste blijvende schade houden zij over aan oververhitting. 

Gapen als groepsgedrag

Gallup gelooft dat het ‘koelingsmechanisme’ van het brein ook een besmettelijke geeuw zou kunnen verklaren. 

“Mensen zijn groepsdieren. En als één persoon zijn hersenen koelt door te gapen, voorkomt hij daarmee dat zijn hersenen oververhit raken en mentaal minder alert wordt. Als zijn groepsgenoten dat vervolgens ook doen, zorgt dit voor een optimalisatie van de mentale alertheid in de hele groep.”  

Dat ik moest gapen tijdens het werken aan dit stuk is volgens de theorie van Gallup niet zo vreemd. Waarschijnlijk raakten mijn hersenen gewoon op stoom van het schrijven. Of zou ik toch gewoon moe zijn? 

Lees ook:
– Hoe lang kan een mens eigenlijk de adem inhouden?
– Hoeveel botten heeft een mens?